Er zijn tegenwoordig veel en ook betrouwbare data. Dat biedt kansen. Maar roept ook ethische vraagstukken op. Wat doe je met de beschikbare informatie? En hoe ver ga je? Mag je bijvoorbeeld als pensioenfonds data, die je deelnemers op social media delen, gebruiken? Adviseer je deelnemers om voor hen gunstige keuzes te maken, ook als dat ten koste van het collectief gaat?
Koen Vaassen werkte mee aan een Netspar paper dat vanuit wetenschappelijke kaders 5 stellingen over ethische dilemma’s opstelde. Pensioenfondsbesturen kunnen op basis van deze stellingen het gesprek voeren over waar voor hen de ethische grenzen van datagebruik liggen.

Met data kun je pensioen steeds individueler aanbieden
Allereerst is er ambivalentie over het gebruik van data. Veel mensen delen allerlei zeer privacygevoelige informatie via bijvoorbeeld Facebook. Bijvoorbeeld over een ziekenhuisbezoek of de geboorte van een kind. Maar er breekt ook vaak publieke verontwaardiging uit wanneer organisaties dit soort persoonlijke informatie gebruiken voor gerichte boodschappen. Moeten pensioenfondsen informatie, die iets zegt over onze individuele levensverwachting of over de geboorte van een kind, wel gebruiken? Zelfs als sommige mensen het delen van hun gegevens geen probleem vinden, heeft het invloed op anderen. Zo kan het druk creëren op het moeten delen van informatie. En daar is niet iedereen van gediend.

In de squeeze tussen toezichtkaders
Data bieden zeker mogelijkheden voor advies. Pensioenfondsen moeten deelnemers zo goed mogelijk informeren over de mogelijkheden voor hun pensioen. We ontwikkelen er goede keuzearchitectuur voor. Anderzijds is door de AVG het verzamelen en vastleggen van data, in ieder geval persoonsgegevens, een probleem. In het gesprek over “moeten we dit wel doen?” is het antwoord daardoor eigenlijk altijd: Nee. En dat is begrijpelijk. Je wilt zeker niet over de grenzen gaan. Het maakt het echt helpen van deelnemers alleen wel donders moeilijk. En ik weet van veel mensen waarvan de handen jeuken om deelnemers te helpen, en dat niet doen vanwege wetgeving.

Data op social media
Er kan met data meer dan wettelijk is toegestaan. En los van de wet, waar liggen de morele grenzen? Juist omdat er prachtige kansen zijn. Zou je iemand tippen om zijn ANW dekking aan te zetten na de geboorte van een kind? Iedereen zal ja zeggen. Maar hoe kijk je er tegenaan als een pensioenfonds Instagram scrapet om die informatie te krijgen?

Advies aan deelnemers ten koste van het pensioenfonds
Er is een tweede perspectief, namelijk het perspectief van het collectief. Als je veel data hebt, dan kun je als pensioenfonds uitstekend iemands levensverwachting inschatten. En dus of iemand het pensioen beter wel of niet kan vervroegen of uitstellen. Ook nu wegen mensen de eigen gezondheidssituatie mee bij de keuzes rond pensionering. Maar met data kan een pensioenfonds de situatie van de deelnemer en diens actiemogelijkheden soms beter inschatten dan de deelnemer zelf. Als mensen optimale pensioenkeuzes maken, krijgen ze relatief meer pensioen. Dit gaat wel ten koste van de solidariteit. Want die is gebaseerd op het delen van onbekende risico’s. Naast het privacy dilemma is er dus een financieel dilemma.

Uiteindelijk is er geen eenduidig antwoord op de ethische vraag over data
Het Netsparonderzoek, waaraan ik meewerkte, biedt een aantal waardevolle stellingen over data en ethiek. In een bestuurlijke setting kun je hiermee gestructureerd het gesprek aangaan over ethiek en het gebruik van data. Helaas dus geen pasklaar antwoord of uitkomst. Maar het biedt wel scherpte op waarom een pensioenfonds data wel of niet mag gebruiken. Bovendien scherpt het ook de beelden in het bestuur aan over solidariteit en gebruik van data voor advies aan deelnemers.

5 stellingen voor op de bestuurstafel
Ik raad pensioenfondsenbesturen daarom aan om deze 5 stellingen eens tijdens een bestuursvergadering of beter nog tijdens een ‘benen op tafel-sessie’ met elkaar te delen en te bespreken:

1. Het is rechtvaardig om deelnemers te informeren of adviseren over de meest financieel voordelige persoonlijke keuze van inrichting van hun pensioen. Zelfs als dit ten koste gaat van het collectief.
2. Wanneer negatieve leefstijlkeuzes aantoonbaar leiden tot nadeel, moet dat worden gecompenseerd door een hogere pensioenuitkering.
3. Alle publieke data van deelnemers, ook sociale media, mogen worden gebruikt voor het beter adviseren van deelnemers.
4. Het is acceptabel om informatie over iemands culturele of etnische of migratieachtergrond te gebruiken in het advies naar een deelnemer, omdat het tot een meer rechtvaardige pensioenuitkomst kan leiden.
5. Fondsen zijn er in de kern voor om deelnemers te faciliteren in wat de deelnemer zelf denkt dat verstandig is. Het is daarom niet de taak van pensioenfondsen om op paternalistische wijze deelnemers te dwingen, of te porren, om keuzes te maken die het fonds verstandig vindt voor de deelnemer.

Benieuwd naar een benen op tafel sessie? Neem contact op met Robert Meulenbroek 06 19 29 74 62.

Lees het hele onderzoek

Auteur: Koen Vaassen, manager bestuursadvies